Narcistisch leiderschap: herkennen, begrijpen en tegengaan

Narcistisch leiderschap is voor velen een herkenbaar fenomeen. Toch blijft het binnen organisaties vaak onbesproken. Docent en onderzoeker Eddie Brummelman doet onderzoek naar narcisme. In zijn boek Bewonder mij legt hij uit wat narcisme is, hoe het zich manifesteert en hoe je het kunt vervangen door zelfwaardering. In dit artikel lees je enkele inzichten uit zijn boek en krijg je tips om narcisme binnen jouw organisatie te voorkomen of tegen te gaan.

Wat is narcisme?

Narcisten voelen zich verheven boven anderen. Ze vinden dat ze recht hebben op een bevoorrechte positie en hunkeren naar bewondering. Ze zien zichzelf als fantastisch en verwachten dat anderen hun grootsheid erkennen.

Een narcistische persoonlijkheidsstoornis is een psychische aandoening. Hoewel lastig vast te stellen, komt deze naar schatting bij één op de twintig mensen voor. Maar om daadwerkelijk van narcisme te spreken, is grondig psychologisch onderzoek nodig. Herken je narcistische trekjes in iemand? Wees dan voorzichtig met je oordeel. Vaak gaat het niet om een stoornis, maar om een persoonlijkheidstrek—iets wat zich op een glijdende schaal in meer of mindere mate voordoet.

Brummelman vergelijkt dit met verlegenheid. De meeste mensen ervaren weleens een verlegen moment, bijvoorbeeld bij het spreken in het openbaar. Voor sommigen is dat een ongemakkelijk gevoel, terwijl het voor anderen een echte belemmering vormt. Slaat verlegenheid door in het extreme, dan kan het uitgroeien tot een angststoornis. Zo werkt het ook met narcisme.

Hoe manifesteert narcisme zich?

Narcistische trekken uiten zich op verschillende manieren:

  • Je vindt jezelf beter dan anderen. Soms ben je beter dan anderen, bijvoorbeeld door sportprestaties of vaardigheden. Dat maakt je nog geen narcist. Pas als je jezelf verheven voelt boven anderen, zonder realistische vergelijking, is er sprake van narcisme.
  • Je kijkt neer op anderen. Je gebruikt mensen om je doelen te bereiken en bent meer gericht op nemen dan op geven in relaties. Je vindt je eigen wensen en behoeften belangrijker dan die van anderen.
  • Je ziet relaties als competitie. Je denkt in termen van winnen en verliezen, zonder de wens om beide partijen te laten profiteren. Zolang jij wint, ben je beter. Maar als een ander wint, voel je de drang om wraak te nemen.

Waarschijnlijk herken je deze trekjes bij mensen in je omgeving. Misschien betrap je jezelf er soms zelfs op.

Twee strategieën van narcisten

Brummelman verwijst naar de narcismettheorie van Morf en Rhodewalt, die stelt dat “narcisten ernaar streven een grandioos beeld van zichzelf te creëren.” Dit doen ze op twee manieren:

  1. Interne strategie: Ze interpreteren de wereld zo dat deze overeenkomt met hun zelfbeeld. Bijvoorbeeld: als Donald Trump beweert dat iets fake news is, dan is het fake news—ongeacht feiten. Wie overtuigd is van zichzelf, overtuigt anderen makkelijker.
  2. Sociale strategie: Narcisten manipuleren relaties om bewondering te krijgen. Ze creëren een podium voor zichzelf en gebruiken anderen als publiek voor hun succes. De paradox is dat ze tegelijkertijd neerkijken op anderen én hunkeren naar hun goedkeuring.

De drie fasen van narcistisch leiderschap

Leiderschap biedt narcisten het podium dat ze zoeken. Ze zien zichzelf als geweldige leiders, maar hun oordeel is vaak gekleurd door zelfoverschatting. Goed leiderschap vraagt om een realistisch beeld van eigen krachten en zwaktes—iets waar narcisten voor wegkijken.

Brummelman beschrijft drie fasen van narcistisch leiderschap:

Fase 1: Verliefdheid

Narcisten maken een sterke eerste indruk. Ze zijn zich bewust van hun houding en kleding, lachen veel en stralen zelfvertrouwen uit. In eerste instantie worden ze gezien als charismatische en inspirerende leiders. Maar eenmaal in positie willen ze vooral hun eigen stempel drukken. Ze verzamelen ja-knikkers om zich heen en schakelen andersdenkenden uit.

Fase 2: Ontnuchtering

Na verloop van tijd komen scheuren in het leiderschap. Complimenten maken plaats voor bevelen. Ongehoorzaamheid wordt hard afgestraft: medewerkers worden openlijk bekritiseerd, belangrijke taken worden afgepakt, en beslissingen worden zonder overleg genomen. Narcistische leiders gaan vaak onzorgvuldig om met geld en belonen vooral zichzelf, terwijl anderen het met minder moeten doen.

Fase 3: Oplossing

Soms kan een narcistische leider nut hebben, bijvoorbeeld bij ingrijpende organisatieveranderingen waarbij slagkracht nodig is. Maar wanneer stabiliteit gewenst is, vormen ze een groot risico. Ze benutten zelden de kennis binnen de organisatie en nemen beslissingen die vooral in hun eigen belang zijn. Ze vertrekken pas als er een betere kans voorbij komt—tenzij ze op tijd worden gestopt.

5 tips om narcisme in jouw organisatie te voorkomen of tegengaan

Narcisme voedt narcisme. Zodra het zich binnen een organisatie nestelt, verspreidt het zich snel. Een narcistische leider vervangen is dan slechts symptoombestrijding. Wil je het probleem bij de wortel aanpakken? Zorg voor een sociale omgeving waarin narcistisch gedrag niet wordt geaccepteerd.

Hier zijn vijf manieren om dat te doen:

1. Stop machotaal en manipulatie

Narcistische leiders gebruiken vaak grof taalgebruik en spelen op de persoon in plaats van op de situatie. Ze intimideren anderen en ondermijnen hun zelfvertrouwen. Voorbeelden van narcistische uitspraken zijn:

  • “Je hebt mij tot op het bot gekrenkt.”
  • “Wat jij me hebt aangedaan, zal ik nooit vergeten.”
  • “Jij hebt me geraakt tot in mijn ziel.”
  • “Ik ga ermee akkoord dat jij ontslag neemt” (tegen iemand die níet weg wil).
  • “Is het je weleens opgevallen dat mensen mij altijd aankijken? Dat betekent dat ze onbewust voelen dat ik de leider ben.”

Herken je dit? Pak het direct aan.

2. Creëer een cultuur waarin samenwerken loont

Maak doelen en targets groepsafhankelijk in plaats van individueel. Zo voorkom je onderlinge concurrentie en stimuleer je samenwerking.

3. Vergelijk mensen met zichzelf, niet met collega’s

Beoordeel medewerkers op hun eigen vooruitgang, niet op prestaties ten opzichte van collega’s. Zo voorkom je een klimaat waarin mensen elkaar als concurrenten zien.

4. Beloon empathie en compassie

Zie anderen als gelijken en behandel hen op basis van hun persoonlijke situatie en behoeften. Vier successen en mooie momenten met het hele team, niet alleen met het management.

5. Stel je kwetsbaar op

Een leider die durft toe te geven dat hij of zij iets niet weet, nodigt anderen uit hetzelfde te doen. Dit voorkomt een angstcultuur waarin fouten worden weggemoffeld. Door samen kritisch te reflecteren, groeit het team als geheel.

Herken jij narcistische eigenschappen bij mensen binnen jouw organisatie?

Bron: Eddie Brummelman (2019). Bewonder mij. Overleven in een narcistische wereld. Uitgeverij Nieuwezijds B.V.